با روی کار آمدن نهاد دادسرا در نظام قضایی کشور اصولاً بیشتر پرونده ها پس از رسیدگی در دادسرای عمومی و انقلاب و انجام تحقیقات اولیه از طریق این مرجع به دادگاه فرستاده و یا بعضی از پرونده ها در همین مرحله مختومه می شوند.

مراجعه کنندگان به این مرجع در یک تقسیم بندی کلی به اشخاص زیر دسته بندی می شوند:

1- شاکیان یا وکلای آنان

2- متهمان یا وکلای آنان

3- گواهان

4- ضابطان

5- کارشناسان

به چه کسی شاکی گفته می شود؟

شخصی که از وقوع جرم به او ضرر و زیان وارد می شود و در مقام مطالبه آن بر می آید شاکی خصوصی نام دارد. در جرایم قابل گذشت مانند فحاشی ,  ترک انفاق , صدمات بدنی ساده , چک بلامحل و ... نقش اصلی را در تشکیل پرونده شاکی ایفا می کند . یعنی اگر متضرر از این جرایم در مقام دادخواهی و شکایت بر نیاید نه پلیس و نه دادسرا حق تعقیب مرتکب جرم را ندارد و هنگامی مرتکب جرم تعقیب می شود که متضرر از جرم از او شکایت کند . اما در جرایم غیر قابل گذشت مانند سرقت , قتل , کلاهبرداری و ... شاکی نقش ثانویه دارد یعنی حتی اگر در مقام مطالبه ضرر و زیان بر نیاید و شکایتی طرح نکند پلیس و دستگاه قضایی مکلف به کشف جرم و تعقیب متهم هستند. البته رضایت شاکی در این گونه جرایم نقش مهمی در تخفیف مجازات متهم خواهد داشت.

شاکی برای طرح و بیان شکایت خود به چه مقامی باید رجوع کند؟

دادسراها و کلانتریها وظیفه دارند همه وقت ( در وقت اداری یا غیر ارادی و ایام تعطیل ) شکایت کتبی و یا حتی شفاهی مردم را بپذیرد.

شاکی برای بیان شکایت خود باید به چه نکاتی توجه داشته باشد؟ شاکی خودش یا توسط وکیل دادگستری حق شکایت دارد . در شکوائیه باید مشخصات و نشانی کامل و دقیق خود و کسی را که از او شاکی است بیاورد.

در شکوائیه موضوع شکایت و تاریخ و محل وقوع جرم و دلایل ادعا و نیز در صورت استناد به شهادت گواهان نام و نشانی گواهان آورده شود . ضرر و زیان مالی به صورت تقریبی یا دقیق آورده شود. امضاء و یا اثر انگشت ذیل شکوائیه درج شود.

اگر شاکی قادر به معرفی متهم نباشد برای مثال متهم به قتل غیر عمدی ناشی از حادثه رانندگی پس از تصادف فراری شده در این حالت شاکی چه تکلیفی دارد؟

اگر شاکی نتواند متهم را شناسایی یا معرفی کند دادسرا تحقیقات و اقدامات لازم را برای شناسایی او انجام خواهد داد.

آیا شاکی قبل از طرح پرونده در دادگاه می تواند موجبات جبران خسارت دارده به خود را از طریق دادسرا فراهم کند؟ در صورت مثبت بودن پاسخ چه اقدامی باید انجام دهد ؟

شاکی می تواند برای تامین ضرر و زیان خود از بازپرس یا دادیار درخواست تامین خواسته کند. چنانچه درخواست متکی به دلایل قابل قبول باشد دادسرا قرار تامین خواسته از اموال بلامعارض متهم صادر میکند و در این حالت شاکی فقط درخواست خود را به دادسرا بدون هیچ گونه تشریفاتی تقدیم می کند ولی باید دانست که برای تامین خواسته نمی توان هر مالی را که ازمتهم بدست می آید توقیف کرد.1

شاکی درخواست جبران چه خسارتی را می تواند به عمل بیاورد و برای مطالبه آن چه وظایفی برعهده دارد ؟

بهتر است این موضوع را در قالب یک پرونده فرضی بیاوریم . چنانچه در حادثه رانندگی علاوه بر صدمه بدنی به اتومبیل شاکی خساراتی وارد شود و شاکی نیز راننده آژانس باشد , اکنون چگونه و چه خساراتی را می تواند مطالبه کند؟

علاوه بر دیه که به صرف درخواست شاکی و بدون هیچ گونه تشریفاتی , دادگاه متهم را به پرداخت آن به شاکی ملزم می کند.

1- ضرر و زیان وارده به بدن شاکی مازاد بر دیه در صورتی که برای درمان صدمات وارده در بیمارستان هزینه کرده باشد .

2- خسارت وارده به اتومبیل بر مبنای نظر کارشناس.

3-  اجرت ایامی که در آژانس به واسطه تصادف شاکی از آن محروم شده است . برای تحقق سه مورد بالا شاکی باید با تقدیم دادخواست به دادگاه و با پیوست کردن دلایل کافی به دادخواست و ابطال تمبر ( به ماخذ خواسته هر 1000 تومان ، پانزده تومان ) از دادگاه درخواست کند تا متهم علاوه بر محکومیت کیفری به جبران خسارت نیز ملزم شود.

آیا شاکی می تواند از محتویات پرونده کپی برداری کند؟

شاکی حق دارد هنگام تحقیقات از صورت جلسه تحقیقات مقدماتی که بر خلاف محرمانه بودن تحقیقات نباشد پس از پرداخت هزینه رونوشت بگیرد.

آیا شاکی حق اعتراض نسبت به تصمیمات دادسرا را دارد ؟

اگر تحقیقات در دادسرا به پایان برسد قاضی پرونده مکلف است نسبت به آن اتخاذ تصمیم کند و رای خود را به اطلاع شاکی رسانده و به او ابلاغ کند . چنانچه دادسرا عقیده به منع تعقیب متهم یا موقوف شدن تعقیب او داشته باشد شاکی حق دارد ظرف ده روز از تاریخ ابلاغ رای دادسرا نسبت به آن اعتراض کرده و شکایت خود را به دادگاه تقدیم نماید . همچنین اگر دادسرا مبادرت به صدور قرار اناطه  کند شاکی خصوصی حق شکایت از این قرار را دارد. 

سایر حقوق و وظایف شاکی در دادسرا:

حضور هنگام تفتیش و بازرسی منزل و یا معاینه محل

اعتراض نسبت به نظر کارشناس پرونده

عدم اعلام شکایت واهی نسبت به دیگران

تحقق از گواهان و ارائه دلیل

درخواست رد قاضی و ایراد به او برای مثال هنگامی که بازپرس با متهم پرونده نسبت خویشاوندی نزدیک دارد.(فرضا عمو ، پدر ، دایی و ... ) صرف شکایت شاکی و بدون وجود دلایل دیگر موجبی برای تعقیب دیگران نخواهد بود.

اناطه:

اناطه اصطلاحی قضایی و بدین مفهوم است که هر گاه ضمن رسیدگی مشخص شود اتخاذ تصمیم در پرونده کیفری موکول به امری است که رسیدگی به آن در صلاحیت دادگاه دیگری می باشد لذا با صدور قرار اناطه به ذینفع ابلاغ می شود تا موضوع را از طریق دادگاه صالح پیگیری و گواهی آن را ارائه دهد . فرض کنید الف منزل مسکونی ب را تخریب می کند و پس از تفهیم اتهام مدعی می شود که مالک آن ساختمان بوده و اسنادی را نیز ارائه می کند که مورد قبول ب واقع نمی شود . چون رسیدگی به امر مالکیت یک امر فنی و تخصصی است که در صلاحیت دادگاه حقوقی می باشد دادسرا با صدور قرار اناطه به متهم ابلاغ می کند که ظرف مدت یک ماه ادعایش را در دادگاه حقوقی مطرح و گواهی لازم را به دادسرا ارائه کند والا دادسرا به رسیدگی خود ادامه می دهد.

معاونت آموزشی قوه قضائیه